Antoni Dezyderiusz Fertner (ur. 23 maja 1874 w Częstochowie, zm. 16 kwietnia 1959 w Krakowie) – polski aktor komediowy mający w swoim dorobku około 500 ról teatralnych i filmowych.

Życiorys[ | edytuj kod]

Młodość[ | edytuj kod]

Był synem częstochowskiego cukiernika Teofila Fertnera i Eleonory z domu Pleszyńskiej, miał trzy starsze siostry. W gimnazjum przejawiał zdolności matematyczne. Po śmierci rodziców przeprowadził się do rodziny w Piotrkowie, gdzie dorabiał jako klakier w teatrze. Następnie przeniósł się do Warszawy, gdzie rozpoczął studia w Wyższej Szkole Handlowej im. Kronenberga. Wkrótce jednak zapisał się na kurs aktorski w Szkole Dramatycznej przy warszawskim Towarzystwie Muzycznym, rzucając tym samym studia ekonomiczne. Szkołę aktorską ukończył w 1895. Jeszcze w czasie nauki odbył kilka tras z objazdowym teatrem po Polsce. Następnie zatrudnił się w Izbie Kontroli Państwa, jednak praca urzędnicza nie przypadła mu do gustu, dlatego zdobył angaż w warszawskim teatrzyku Wodewil pod dyrekcją Michała Wołowskiego. Gdy dyrektor, jesienią 1895, przeniósł się do Łodzi, Fertner pojechał tam wraz z nim – grając nadal w jego teatrze. W trakcie trzyletniego pobytu w Łodzi odbył również roczne tournée po Rosji wraz z grupą Adolfiny Zimajer.

Kariera w Warszawie[ | edytuj kod]

Po powrocie do kraju występował w Teatrze Ludowym w Warszawie, którego dyrektorem był wówczas Marian Gawalewicz. Teatr – założony przez Kuratorium Trzeźwości – mieścił się w ujeżdżalni warszawskiej żandarmerii przy ul. Ciepłej. Podczas dnia budynek był wykorzystywany przez konie żandarmerii, później ustawiano krzesła i rozpoczynały się próby aktorskie. Wieczorem odbywały się przedstawienia.

W 1902 dostał angaż w Teatrze Farsy i Operetki, który prowadził Ludwik Śliwiński. Był to teatr rządowy, co otworzyło mu drogę do dalszej kariery. Grywał również w Teatrze Rozmaitości. W 1906 wyjechał na miesiąc wraz z grupą teatralną do Petersburga na występy gościnne.

W 1908 przyjął od Jakuba Jasińskiego, właściciela pierwszego w Warszawie kina „Oaza”, propozycję występu w niemym filmie, którego został także współscenarzystą. Film Antoś po raz pierwszy w Warszawie powstał w kilka dni, a jego premiera odbyła się 22 października 1908. Popularność filmu przełożyła się na popularność samego aktora grającego główną tytułową rolę. Fertner stał się rozpoznawalny wśród szerokiej publiczności.

Krótko przed wybuchem I wojny światowej odkupił ze wspólnikami kino „Oaza”, które po wybuchu wojny popadło w kłopoty finansowe. Zmuszony przez sytuację do zamknięcia kina, wyjechał do Kijowa, a następnie do Petersburga i Moskwy, gdzie grał w antyniemieckich sztukach. Zwrócił tam na siebie uwagę szefa moskiewskiej wytwórni kinematograficznej, Aleksandra Chanżonkowa, który zaproponował Fertnerowi występy w kręconych w Moskwie filmach. Po sukcesie komercyjnym pierwszego filmu, Chanżonkow zaproponował Fertnerowi stały kontrakt. Później aktor zmienił wytwórnię filmową, podejmując współpracę z firmą Edwarda Puchalskiego i wciąż kręcąc filmy o losach Antoszy.

Dwudziestolecie międzywojenne[ | edytuj kod]

W 1918, zaraz po zakończeniu wojny, wrócił z Rosji do Warszawy i grywał w Farsie oraz w Teatrze Polskim. W tym samym roku zakupił na podwarszawską siedzibę willę „Pod Kogutkiem” w osiedlu Radość, która zawdzięcza mu swoją nazwę. W latach 20. XX wieku zagrał jedynie w trzech filmach. Problemy zawodowe wynikały z problemów organizacyjnych polskich studiów nagraniowych (głównie »Sfinksa«), które Fertner krytykował. Dopiero po wprowadzeniu filmów dźwiękowych zaczął ponownie występować, w latach 1934–1939, zagrał w około dwudziestu filmach.

Od października 1923 do 1926 był dyrektorem Teatru Letniego. W latach 1926–1927 prowadził wraz z Mieczysławą Ćwiklińską Teatr Ćwiklińskiej i Fertnera (choć w rzeczywistości teatrem tym rządzili Jerzy Boczkowski i Seweryn Majde – dyrektorzy administracyjni). Teatr splajtował, a Fertner wrócił do Teatru Letniego.

II wojna światowa i okres powojenny[ | edytuj kod]

Wojnę obronną we wrześniu 1939 spędził w Warszawie, pojawiając się w niej rankiem 1 września, po wakacjach we Włoszech. W wyniku zniszczeń w tym czasie utracił całe swoje mienie. Podczas okupacji hitlerowskiej reżyserował i grał w jawnych teatrach warszawskich Niebieski Motyl, Złoty Ul, Wodewil i Nowości wbrew zakazowi konspiracyjnego ZASP-u. Po powstaniu warszawskim wywieziony wraz z innymi warszawiakami do obozu przesiedleńczego w Pruszkowie, a stąd wraz z innymi do Skawiny. Po zakończeniu wojny osiadł w Krakowie.

Udział w jawnych teatrach praktycznie uniemożliwił mu powrót na warszawską scenę po wojnie, z tego powodu występował w 1945 w zespole objazdowym, a potem w krakowskim Teatrze Kameralnym TUR (1945/1946). W latach 1947–1954 był jednak aktorem warszawskich Miejskich Teatrów Dramatycznych. Do filmu już nie wrócił. Po epizodzie warszawskim do śmierci w 1959 r. grał na scenach krakowskich teatrów: Teatru im. Juliusza Słowackiego oraz Starego Teatru.

Życie prywatne[ | edytuj kod]

Był co najmniej trzykrotnie żonaty: – z Kazimierą Matyldą Habrowską – w latach 1895–1911 (małżeństwo zakończyło się rozwodem), – z aktorką Heleną Pawłowską (ur. 10 grudnia 1873 w Piotrkowie, zm. 3 listopada 1944 w Grodzisku), znaną z występu w filmie Antek kombinator (1913) oraz nagrań scenek na płytach gramofonowych, – z Janiną Zaleską (ślub w parafii św. Floriana w Krakowie 17 marca 1958 r.).

Miał syna, również Antoniego, który mieszka i pracuje w Szwecji (stan na lipiec 2016).

Grób Antoniego Fertnera na Cmentarzu Rakowickim w Krakowie

Zmarł w wieku 85 lat. Pochowany jest w Krakowie, na Cmentarzu Rakowickim w Alei Zasłużonych (kwatera LXVII-płn1-2).

Ordery i odznaczenia[ | edytuj kod]