Anarchizm – ogólny termin oznaczający różnorodne doktryny polityczne i ruchy społeczne cechujące się niechęcią wobec scentralizowanej władzy (szczególnie państwa) i sformalizowanych instytucji i wskazujące, że są one źródłem opresji społecznej i zagrożeniem dla wolności.

Istnieje wiele odmian anarchizmu, znacząco różniących się ideowo. W szczególności można wyróżnić różne anarchizmy lewicowe (wolnościowy socjalizm) i anarchizm libertariański (anarchokapitalizm). Powszechne są różnice w kwestiach ideologii, wartości i strategii. Znacząco różnią się idee dotyczące tego, jak mogłoby funkcjonować anarchistyczne społeczeństwo, zwłaszcza w odniesieniu do gospodarki. Istnieją też nieporozumienia co do tego, jak takie społeczeństwo zapoczątkować. Jedni anarchiści popierają strategię niestosowania przemocy, a inni z kolei opowiadają się za walką zbrojną.

Poglądy anarchistów[]

Anarchizm lewicowy to system poglądów głoszący program całkowitego zniesienia przymusu, ucisku i wyzysku społecznego, postulujący powszechność, wolność, równość i sprawiedliwość społeczną. Były to przesłanki realizacji zasad równości we wszystkich dziedzinach życia społecznego i politycznego. Anarchizm taki dąży do osiągnięcia sprawiedliwości społecznej poprzez stworzenie społeczeństwa pozbawionego granic i podziałów etnicznych (bezpaństwowego).

Anarchiści chcą usunąć ze społeczeństwa wszelkie formy dyskryminacji, wyższości i zbiorowego egoizmu. Należy tutaj dodać, iż nie wszyscy anarchiści byli przeciwni egoizmowi (np. Max Stirner).

Z kolei anarchokapitalizm stoi na stanowisku, że głównym mechanizmem organizacji społecznej powinien być wolny rynek i swobodne umowy pomiędzy jego uczestnikami. Wszelka scentralizowana władza, a przede wszystkim państwo, powinny być zlikwidowane.

Władza[]

Anarchiści poddają krytyce wszelkie scentralizowane formy władzy politycznej i gospodarczej. Krytyka ta obejmuje zarówno państwa totalitarne, w których jednostka traci prawie całkowicie swą podmiotowość (człowieczeństwo), jak i państwa o ustroju demokracji parlamentarnej, w jakich obywatel posiada co prawda większy wpływ na swoje życie niż w państwach totalitarnych, ale nie jest to wpływ na tyle wielki, aby można było mówić o pełnej podmiotowości polityczno-społecznej wszystkich obywateli. Zdaniem anarchistów scentralizowana, odgórna władza, w większym lub mniejszym stopniu zawsze pozostaje poza kontrolą społeczną, wyobcowując się ze społeczeństwa.

Anarchiści krytykują scentralizowaną formę władzy taką jak państwo, dlatego też, w zależności od rodzaju anarchizmu, taka organizacja jak państwo zostaje zastąpiona np. federacją samorządnych gmin działających na zasadzie demokracji bezpośredniej.

Kapitalizm[]

Piramida hierarchii w kapitalizmie na jednym z plakatów anarchosyndykalistycznego związku zawodowego Robotnicy Przemysłowi Świata.

Lewicowi anarchiści uznają kapitalizm za formę władzy klasy posiadającej kapitał nad klasą nieposiadającą go, polegającej na zawłaszczaniu wartości wytworzonej przez robotnika oraz na oderwaniu go od procesu decyzyjnego w miejscu pracy. Wskazują na przymusowy charakter rozwoju tego systemu ekonomicznego, w szczególności na akumulację pierwotną, a także na funkcjonujące w nim zjawiska takie jak cykl koniunkturalny, bezrobocie, podział społeczeństwa na klasy, kreacja pieniądza.

Zdaniem niektórych anarchistów, subiektywna teoria wartości i użyteczność krańcowa w sposób niewystarczający tłumaczą mechanizm powstawania cen. Ich zdaniem subiektywne opinie na temat wartości dobra nie mogą powstawać same z siebie, niezależnie od istnienia obiektywnej miary, na której mogłyby się oprzeć; poza tym wskazują oni na to, że laborystyczna teoria wartości w żaden sposób nie neguje istnienia wartości użytkowej. Tą obiektywną miarą są dla nich koszty produkcji – wpływają one na podaż, od której zależy położenie krańca popytu.

Ponadto rozróżniają oni własność prywatną od mienia osobistego. Mienie oznacza dla nich posiadanie dóbr przez ludzi bezpośrednio z nich korzystających, którzy nie wykorzystują z tego tytułu pracy innych. Własność zaś to według nich prawo do przedmiotów (głównie środków produkcji, nieruchomości), z których korzystają inni ludzie (np. pracownicy najemni, lokatorzy), gwarantując właścicielowi zyski, odsetki lub czynsze. Ich zdaniem, takie rozróżnienie pozwala na zrozumienie stosunków społecznych w kapitalizmie.

Imperializm zaś uważają za najwyższe stadium systemu kapitalistycznego.

Jako alternatywę dla kapitalizmu, anarchiści proponują ekonomię uczestniczącą, komunizm wolnościowy lub mutualizm, czyli systemy ekonomiczne oparte na bezpośredniej kontroli przez uczestniczących w nich ludzi.

Całkowicie odmienne poglądy prezentują anarchokapitaliści oraz anarchokomuniści, którzy odrzucają laborystyczną teorię wartości.

Demokracja[]

Ustrój anarchistyczny jest uważany przez anarchistów za najszerszą formę demokracji, w której jednostka posiada wpływ na swoje życie, uczestnicząc bezpośrednio w procesie ustawodawczym i wykonawczym. Jednocześnie anarchiści są przeciwni demokracji przedstawicielskiej.

Podczas gdy większość anarchistów stanowczo sprzeciwia się głosowaniu lub innej formie uczestnictwa w funkcjonowaniu państwowych instytucji, znaleźli się i tacy, którzy się z tym nie zgadzają. Przykładowo, prominentny anarchista, Pierre Joseph Proudhon, dwa razy startował w 1848 roku w wyborach do francuskiego Zgromadzenia Konstytucyjnego, a Paul Brousse opracował koncepcję wolnościowego municypalizmu w Szwajcarii w latach 90. XIX wieku, która obejmowała udział w wyborach lokalnych. Wielu anarchistów sprzeciwia się głosowaniu z trzech powodów. Po pierwsze, uważają, że jest to nieefektywne i skutkuje co najwyżej drobnymi reformami. Po drugie, branie udziału w wyborach owocowało w przeszłości tym, że radykałowie stawali się częścią systemu, któremu się sprzeciwiali, zamiast doprowadzić do jego końca. Po trzecie, niektórzy twierdzą, że głosowanie oznacza potwierdzenie prawomocności systemu. Najbardziej fundamentalna jest idea, że demokracja przedstawicielska jest wadliwa sama w sobie. Państwo wykorzystuje teorię demokratycznego przejęcia władzy nad ludnością, a następnie używa swojej siły do zwalczania wszelkich odrębnych poglądów. Państwo w rzeczywistości prawie nigdy nie służy interesom ludności, a po prostu stwarza taką iluzję, aby zyskać władzę. W czasie wyborów prezydenckich w USA w roku 2004 anarchistyczny kolektyw CrimethInc zapoczątkował kampanię promującą wyższość bezpośredniego działania nad zmianami, które politycy obiecywali wprowadzić po wyborach. Hasłem kampanii było: „Nie tylko głosuj, ale bądź aktywny”. Anarchiści z innych krajów często angażowali się w podobne kampanie przeciw głosowaniu. Inni opowiadali się za bardziej pragmatycznym podejściem obejmującym głosowanie w referendach, a niektórzy prominentni anarchiści, jak Howard Zinn i Noam Chomsky, zadeklarowali swoje poparcie dla progresywnych kandydatów, takich jak Ralph Nader.

Indywidualistyczny anarchista Lysander Spooner stwierdził, że wielu zwolenników państwa uważało zarówno głosowanie, jak i wstrzymywanie się od głosu za potwierdzanie prawomocności państwa. Odrzuca on więc stwierdzenie, że istniejące rządy demokratyczne mają swoje uzasadnienie w zgodzie większości. Opisał to w swoim eseju pt. „No Treason”.

Dla indywidualistycznych anarchistów „system demokratyczny oparty na decyzji większości jest nieważny. Każdy atak na naturalne prawa jednostki jest niesprawiedliwy i jest symbolem tyranii większości”. Przedstawiciel wolnościowego municypalizmu Murray Bookchin skrytykował indywidualistycznych anarchistów, za sprzeciwianie się demokracji mówiąc, że zasada większości jest spójna z anarchizmem, aczkolwiek preferuje on bardziej termin zgromadzenie niż demokracja. Bookchin został w odpowiedzi oskarżony o „municypalny etatyzm”, czyli non-anarchizm. Później, Bookchin zrzekł się anarchizmu na rzecz komunalizmu.

Równość[]

 Osobny artykuł: Egalitaryzm.

Według anarchistów wszyscy są równi bez względu na narodowość, rasę, płeć, tożsamość seksualną, wiek, religię. Z tego powodu postulują oni utworzenie społeczeństwa bez podziału na klasy, w którym każda jednostka ma równy wpływ na wygląd życia społecznego.

Naród i patriotyzm[]

 Osobne artykuły: Antypatriotyzm, Antyfaszyzm, Internacjonalizm i Kosmopolityzm.

Anarchiści uważają, że nie ma złych ani dobrych narodów są tylko złe państwa i źle czyniące jednostki a podziały na narody są efektem szkodliwej działalności państw, zaś wojny są najczęściej rezultatem tych podziałów. Dlatego zazwyczaj potępiają oni wszelkie wojny, a częścią ich ideologii często jest kosmopolityzm, internacjonalizm, antypatriotyzm oraz uznanie, że wszyscy ludzie są braćmi, a ojczyzną ludzkości jest cała Ziemia, nie państwo.

Anarchizm ma długą historię sprzeciwiania się imperializmowi, zarówno w rdzennych narodach (kolonizatorzy) i narodach peryferii (kolonizowani). Anarchiści wolą skupić się na budowaniu rewolucji w kraju rodzinnym i solidaryzować się ze współpracownikami z innych krajów, np. Guy Aldred został skazany za drukowanie książki Shyamji Krishnavarmsa pt. „Indyjski Socjolog”. Innym przykładem tego był Rudolf Rocker, wybitny niemiecki anarchista i antyfaszysta, który był szczególnie aktywny wśród żydowskich robotników. W swojej książce „Nacjonalizm i Kultura” opowiedział się za „federacją Europejczyków”, która obejmowałaby Żydów. Odrzucając biologiczne teorie rasy i odrzucając pojęcie narodu twierdził, że odkąd państwa europejskie podbijały i kolonizowały resztę świata, sukces wolnościowej organizacji wśród Europejczyków był „pierwszym warunkiem utworzenia federacji świata, która zapewni także tzw. narodom kolonialnym takie same prawa do szczęścia” (s. 54). Wielu współczesnych anarchistów i anty-imperialistów podziela jego podejście.

Chińscy anarchiści byli bardzo aktywni na początku istnienia chińskiego ruchu nacjonalistycznego oraz w czasie oporu względem brytyjskich, a później japońskich kolonizacji Chin. Anarchiści byli również głęboko zaangażowani w anty-imperialistyczno-nacjonalistyczny ruch w Wietnamie, Korei, Kubie, Ukrainie, Irlandii, Meksyku i w całej Afryce. Anarchizm ma również wpływ na współczesny ruch indygenistyczny.

Polityka[]

Do polityki anarchizmu należą między innymi decentralizacja władzy, federalizm, egalitaryzm, socjalizm, liberalizm społeczny, samorządność, dobrowolność, pacyfizm, antymilitaryzm, pomoc wzajemna, demokracja bezpośrednia, sprawiedliwość, ekonomia uczestnicząca, akcja bezpośrednia, solidarność międzyludzka.