Ajjubidzi, arab. الأيوبيون – sunnicka dynastia pochodzenia kurdyjskiego, panująca w różnych regionach Bliskiego Wschodu od roku 1174 do roku 1342, u szczytu potęgi na przełomie XII i XIII wieku rządząca w Egipcie, Lewancie, Al-Dżazirze i Jemenie.

Historia[ | edytuj kod]

Początki dynastii[ | edytuj kod]

 Osobny artykuł: Saladyn.

Eponimicznym protoplastą dynastii był Ajjub Ibn Szazi, wywodzący się z kurdyjskiego klanu Rawwadydów, należącego do plemienia Hazbani. Szazi, ojciec Ajjuba, służył również kurdyjskim władcom Dwinu z rodu Szaddadydów, kiedy jednak w roku 1130 ci utracili miasto, Szazi wstąpił na służbę seldżuckiego namiestnika Iraku, Bihruza, który oddał mu w zarząd miasto Tikrit. Po śmierci ojca Ajjub przejął jego urząd, po czym w roku 1138 wraz ze swoim bratem Szirkuhem przeszedł na służbę władcy Mosulu i Aleppo Zengiego (1127 - 1146). Bracia odgrywali zasadniczą rolę w politycznych i wojskowych przedsięwzięciach Zengiego i jego syna Nur ad-Dina (1146 - 1174). W szczególności w latach 1164 - 1169 Szirkuh trzykrotnie poprowadził zengidzkie wojska do fatymidzkiego Egiptu, interweniując przeciwko chcącym podbić kraj krzyżowcom i ostatecznie w roku 1169 obejmując urząd wezyra ostatniego Fatymidy Al-Adida (1160 - 1171). Jeszcze w tym samym roku Szirkuh zmarł, jednak wezyrat przejął obecny przy nim bratanek, Saladyn (1174 - 1193), który był właściwym założycielem dynastii Ajjubidów.

Saladyn szybko umocnił swoją władzę w Egipcie i w roku 1171 ostatecznie pozbawił rządów Al-Adida, kończąc tym samym panowanie Fatymidów. Formalnie Saladyn był odtąd jedynie namiestnikiem Nur ad-Dina w Egipcie, w rzeczywistości jednak jego potęga co najmniej dorównywała sile jego pana. Bojąc się utraty władzy w Egipcie, Saladyn starał się zdobyć ziemie poza strefą wpływów Zengidów – zaatakował Nubię w roku 1173 i Jemen w 1174. Ta ostatnia wyprawa dała początek rządom Ajjubidów nad tym krajem, które trwały aż do roku 1232. Do otwartego konfliktu pomiędzy Nur ad-Dinem a Saladynem jednak nie doszło, ponieważ Zengida zmarł w roku 1174, pozostawiając po sobie małoletniego syna As-Saliha Isma'ila (1174 - 1181). Regentem u boku As-Saliha w Aleppo został eunuch Kumusztakin, zaś Saladyn, także pretendujący do opieki nad młodym Zengidą, jeszcze w tym samym 1174 roku zajął Damaszek. W latach 1175 i 1176 Saladyn pokonał siły As-Saliha w dwóch bitwach i faktycznie zmusił do uznania swojej zwierzchności, ujmując ją jako obowiązek dostarczania wojska na wojnę z Frankami. W grudniu 1181 roku As-Salih zmarł i władzę w Aleppo przejął jego kuzyn Izz ad-Din Masud (1180 - 1193) z Mosulu. Szybko wybuchła wojna pomiędzy Izz ad-Dinem a Saladynem i ten ostatni w roku 1183 zajął Aleppo, pomimo kolejnych prób nie udało mu się jednak zdobyć Mosulu i ostatecznie w roku 1186 zadowolił się jedynie uznaniem swojego zwierzchnictwa nad tym miastem.

Do tego momentu doszło jedynie do dwóch poważnych starć pomiędzy Saladynem a Frankami: w roku 1177 został on pokonany przez króla Baldwina IV (1174 - 1185) w bitwie pod Montgisard, zaś w roku 1179 zdobył nowo zbudowany przez Franków zamek przy tzw. Brodzie Jakuba nad Jordanem, na szlaku z Damaszku do wybrzeża palestyńskiego. Na ogół przeważały jednak okresy zawieszenia broni, a w roku 1185 Saladyn zawarł czteroletni rozejm z Królestwem Jerozolimskim. Sytuacja zmieniła się, kiedy w roku 1186 królem został Gwidon de Lusignan (1186 - 1192, 1192 - 1194) i do głosu wśród krzyżowców doszła partia wojenna. W roku 1187 Saladyn całkowicie zniszczył armię krzyżowców pod Hittinem. Ponieważ w jej skład wchodzili niemal wszyscy zdolni do walki mężczyźni królestwa, wkrótce Saladyn zdobył wszystkie miasta i twierdze państwa Franków, z wyjątkiem Tyru, pozbawione obrońców były one bowiem właściwie bezbronne. Klęska pod Hittinem i utrata Jerozolimy doprowadziły do zwołania w Europie nowej wyprawy krzyżowej, która w roku 1191 przybyła do Ziemi Świętej. Przywódcy krucjaty Ryszardowi Lwie Serce (1189 - 1199) udało się odbić z rąk muzułmanów Akkę, Jafę i Askalon, jednak nie Jerozolimę. Armia Saladyna została pokonana przez krzyżowców w bitwie pod Arsuf, jednak nie przestała istnieć i nadal im zagrażała. Sytuacja stała się patowa i we wrześniu 1192 roku zawarto trzyletni rozejm, zgodnie z którym krzyżowcy zatrzymywali wybrzeże aż po Jafę, jednak poza tym zdobycze Saladyna z lat poprzednich pozostały nienaruszone.

Następcy Saladyna[ | edytuj kod]

Główne wejście do Cytadeli w Aleppo, pocz. XIII w.

Saladyn zmarł 4 marca 1193 roku. Jeszcze za życia podzielił swoje posiadłości pomiędzy członków rodu Ajjubidów, co było zgodne zarówno z tureckimi, jak i kurdyjskimi tradycjami sprawowania władzy. Najważniejsze posiadłości otrzymali jego trzej synowie: Al-Afdal Ali (1193 - 1196) Damaszek, Al-Aziz Usman (1193 - 1198) Egipt zaś Az-Zahir Ghazi (1193 - 1216) Aleppo. W zamierzeniu ojca najstarszy Al-Afdal miał przejąć jego rolę przywódcy rodowej konfederacji, jednak szybko okazało się że nie posiada ku temu jakichkolwiek kwalifikacji. W roku 1196 utracił on Damaszek na rzecz brata Saladyna, Al-Adila Sajf ad-Dina (1200 - 1218), który miał nim rządzić w imieniu nowego najwyższego sułtana Ajjubidów, Al-Aziza. Po przedwczesnej śmierci Al-Aziza w roku 1198 Al-Adil przejął Egipt i do roku 1202 zmusił do uznania swojego zwierzchnictwa pozostałych Ajjubidów, przy czym spośród dzieci Saladyna u władzy utrzymał się jedynie Az-Zahir w Aleppo. Al-Adil starał się prowadzić raczej pokojową politykę, w szczególności zawierając kolejne rozejmy z państwami krzyżowymi, zmierzając do odbudowy gospodarki po latach wyniszczających wojen. Tak samo jak Saladyn jeszcze za życia wydzielił dzielnice swoim synom: Al-Kamil Muhammad (1218 - 1238) otrzymał Egipt, Al-Mu’azzam Isa (1218 - 1227) Damaszek, zaś Al-Aszraf Musa (1218 - 1237) Al-Dżazirę. Pomimo dyplomatycznych zabiegów Al-Adila w roku 1218 siły piątej wyprawy krzyżowej uderzyły na Egipt. Jednocześnie seldżucki sułtan Kajkawus I (1211 - 1220) zaatakował Aleppo, zaś wkrótce potem Al-Kamil musiał stawić czoła wojskowemu przewrotowi, na którego czele stał kurdyjski emir. W tym krytycznym momencie Al-Adil zmarł.

Ajjubidzi przetrwali ten kryzys ponieważ „ku zadziwieniu współczesnych obserwatorów trzej bracia utrzymali skuteczny sojusz podczas trudnych lat piątej wyprawy krzyżowej. Przewrót skierowany przeciwko Al-Kamilowi został szybko stłumiony, Seldżukidzi Rumu zostali przepędzeni przez Al-Aszrafa, a krzyżowcy, którzy dwukrotnie odmówili przyjęcia Jerozolimy w zamian za ewakuację Damietty musieli opuścić Egipt całkowicie pokonani we wrześniu 1221 roku”. Po ustaniu kryzysu napięcia pomiędzy członkami rodu Ajjubidów wybuchły z nową siłą. Walka toczyła się pomiędzy Al-Kamilem sprzymierzonym z Al-Aszrafem a Al-Mu'azzamem. Jednocześnie Ajjubidzi spotkali się z nowym zagrożeniem ze wschodu. Od początku istnienia dynastii prowadziła ona aktywną politykę na północnym wschodzie. W roku 1180 Saladyn podporządkował swojej władzy Artukidów, w roku 1207 Ajjubidzi zdobyli Ahlat, zaś Al-Adil pokonał gruzińską królową Tamarę (1184 - 1213), na mocy rozejmu z 1209/1210 roku zapewniając sobie kontrolę nad regionem wokół jeziora Wan. Od roku 1225 politykę w tym regionie zdominowało jednak pojawienie się chorezmszaha Dżalal ad-Dina (1220 - 1231), który sprzymierzył się z Al-Mu'azzamem i innymi oponentami Al-Kamila z regionu Al-Dżaziry. W roku 1229 Dżalal ad-Din zdobył i straszliwie złupił Ahlat. W tej sytuacji Al-Kamil wolał uniknąć kolejnego bezpośredniego starcia z krzyżowcami i zaproponował cesarzowi Fryderykowi II (1212 - 1250) oddanie Jerozolimy pod warunkiem zachowania kontroli nad Kopułą na Skale i meczetem Al-Aksa. Ku oburzeniu zarówno wielu chrześcijan, jak i muzułmanów, do zawarcia traktatu na tych warunkach doszło w lutym 1229 roku.

Dzban z mosiądzu inkrustowany srebrem, Mosul, 1232. Zbiory Freer and Sackler Galleries w Waszyngtonie

Al-Mu'azzam zmarł w roku 1227 i dwa lata później jego braciom udało się ostatecznie pokonać jego syna i następcę An-Nasira Dawuda (1227 - 1249). Al-Aszraf przejął teraz Damaszek, zaś Al-Kamil Palestynę i Zajordanie. Z kolei w roku 1230 Dżalal ad-Din został ostatecznie pokonany nieopodal Erzincanu przez połączone siły seldżuckiego sułtana i Al-Aszrafa. Pokój pomiędzy Ajjubidami przetrwał do śmierci Al-Aszrafa w roku 1237. Jego brat i sukcesor As-Salih Isma’il (1237 - 1246) został wyparty z Damaszku przez Al-Kamila, ten jednak wkrótce potem zmarł w marcu 1238 roku. Natychmiast wybuchła walka o sukcesję po Al-Kamilu, przy czym najpoważniejszym pretendentem do władzy był rządzący w Al-Dżazirze najstarszy syn zmarłego As-Salih Ajjub (1238 - 1249). W Al-Dżazirze As-Salih Ajjub sprzymierzył się z tzw. Chorezmijczykami, grupą najemników będącą pozostałością po rozbitej armii Dżalal ad-Dina. W roku 1240 As-Salih Ajjub pokonał swojego rządzącego w Egipcie brata Al-Adila Abu Bakra (1238 - 1240), zaś w roku 1244 wspólnie z Chorezmijczykami rozbił koalicję krzyżowców i syryjskich Ajjubidów w bitwie pod Harbijją i odzyskał Jerozolimę. W roku 1245 As-Salih Ajjub zajął należący ponownie do As-Saliha Isma'ila Damaszek. W roku 1249 As-Salih Ajjub musiał się jednak zmierzyć z kolejną krucjatą, tym razem pod wodzą króla Francji Ludwika IX (1226 - 1270). W czerwcu 1249 roku krzyżowcy zajęli Damiettę, zaś ciężko chory As-Salih Ajjub zmarł w listopadzie tego samego roku.

Upadek[ | edytuj kod]

Tzw. Misa Arenberga, wykonana dla As-Saliha Ajjuba, przedstawiająca sceny o charakterze zarówno chrześcijańskim, jak i muzułmańskim. Mosiądz inkrustowany srebrem, obecnie w zbiorach Freer and Sackler Galleries w Waszyngtonie

Za panowania As-Saliha Ajjuba państwo Ajjubidów zasadniczo zmieniło swój charakter. W uproszczeniu, przestało ono być rodzinną konfederacją, a stało się unitarnym państwem rządzonym przez funkcjonariuszy wyznaczonych przez jego władcę, a nie przez jego krewnych. Gdy bowiem w roku 1245 As-Salih Ajjub zdobył Damaszek przestał być on autonomiczną dziedziną ajjubidzkiego księcia, a został stolicą prowincji zarządzanej przez mianowanego przez niego gubernatora. W następnych latach zniesiono autonomię także innych ajjubidzkich państewek w południowej Syrii i „cały region objęto scentralizowaną strukturą administracyjną podlegającą Egiptowi”. Podobną politykę w środkowej i północnej Syrii zaczął także prowadzić panujący w Aleppo An-Nasir Jusuf (1236 - 1260), jedyny Ajjubida, który nie zrezygnował z ambicji utrzymania niezależności od As-Saliha Ajjuba. Jednocześnie ten ostatni zaczął rozbudowywać oddziały podlegających mu bezpośrednio mameluków, rekrutujących się głównie spośród Kipczaków, których nazywano Bahrytami. Pełne znaczenie reform As-Saliha Ajjuba objawiło się po jego śmierci. Początkowo faktyczną władzę przejęła wdowa po nim, Szadżar ad-Durr (1250), działająca w porozumieniu z Bahrytami, którzy pokonali krzyżowców i zmusili ich do odwrotu z Egiptu w maju 1250 roku. W międzyczasie sukcesor As-Saliha Ajjuba, Al-Mu’azzam Turan Szah (1249 - 1250), zdążył przybyć z Al-Dżaziry do Egiptu i przejąć władzę, jednak wkrótce został zabity przez niezadowolonych z utraty wpływów Bahrytów. Szadżar ad-Durr zawarła małżeństwo z emirem Bahrytów Ajbakiem (1250 - 1257) i chociaż szybko nominalnym sułtanem obwołano małoletniego Ajjubidę Al-Aszrafa Musę (1250 - 1254), to faktycznie oznaczało to koniec rządów tej dynastii w Egipcie. Ajbak, uważany za założyciela nowej dynastii Mameluków, w roku 1251 odparł atak syryjskich Ajjubidów pod wodzą An-Nasira i obie strony w obliczu zagrożenia mongolskiego zawarły pokój w roku 1253. W roku 1254 Ajbak złożył z tronu Al-Aszrafa i formalnie objął sułtanat. Pozostali panujący w Syrii Ajjubidzi zostali teraz podbici przez Mongołów, którzy w roku 1260 zdobyli Aleppo i Damaszek. An-Nasir zginął w mongolskiej niewoli i po tym jak Mongołowie zostali wyparci z Syrii po bitwach pod Ajn Dżalut i Himsem w rękach Ajjubidów pozostały tylko Hims, Hama i Al-Karak. Linia z Himsu wygasła w roku 1262, zaś Al-Karak został zajęty przez Bajbarsa (1260 - 1277) w roku 1263. Dłużej przetrwało jedynie państewko Ajjubidów w Hamie, które istniało aż do roku 1342, a jest znane przede wszystkim z literackiej działalności Abu al-Fidy (1312 - 1331). Inna gałąź rodu, sprowadzona do roli lokalnych seniorów w regionie Hisn Kajfy (dzis. Hasankeyf), trwała aż do XV wieku, kiedy została ostatecznie wyzuta ze swych ziem przez Ak Kojunlu.